Historia dzielnicy

HISTORIA BOGUCIC DO 1939 ROKU W ZARYSIE

Bogucice, niem. Bogutschütz, powstały najprawdopodobniej już na przełomie XIII i XIV wieku. W tym właśnie okresie lokowano na Górnym Śląsku wsie na prawie niemieckim, na którym najprawdopodobniej założono także Bogucice. Pierwsza wzmianka o Bogucicach pojawiła się w dokumencie pochodzącym z 1360 roku. Z treści dokumentu wynika, że książę opawsko-raciborski Mikołaj II nadał rycerzowi Ottonowi z Pilczy (Pilicy) herbu Topór, pełniącemu funkcję wojewody sandomierskiego, wsie: Załęże, Jaźwce (wieś dziś nie istniejąca) oraz Bogucice, Szopienice i Roździeń, a także miasteczko Mysłowice. Nadane Ottonowi wsie wraz z Mysłowicami tworzące tzw. dobra mysłowickie, zostały w ten sposób wyodrębnione z dóbr książęcych, a stały się własnością rycerską. Książęta jednak zachowali nad tą ziemią zwierzchność lenną. Nazwa „Bogucice” pochodzi prawdopodobnie od jednego z pierwszych osadników na tym terenie o imieniu „Bogut” lub „Boguta”. Pierwotnie nazwa „Bogucice” oznaczała zatem potomków owego Boguta, a w późniejszych czasach zaczęto tak określać osadę, w której mieszkali.

Rozwój Bogucic do połowy XIX wieku.

Bogucice od początku swojego istnienia były związane z rolnictwem. Osada ta, która została lokowana na prawie niemieckim najprawdopodobniej już z początkiem XIV w., była nową wsią założoną całkowicie od podstaw, na terenie dotąd niezamieszkałym, najpewniej na miejscu specjalnie wykarczowanego na ten cel lasu. W 1360 r., kiedy pojawiła się pierwsza wzmianka o Bogucicach, była to wieś już ukształtowana, zamieszkała przez ludność żyjącą przede wszystkim z uprawy roli i hodowli. Od przełomu XIV i XV w. w Bogucicach zaczęła funkcjonować parafia katolicka. Najstarsze wzmianki o kościele pod wezwaniem św. Szczepana i św. Doroty pochodzą z początków XV w.

Bogucice przez setki lat, aż do czasów rewolucji przemysłowej, były małą miejscowością o charakterze wiejskim. Dopiero w okresie rozwoju przemysłu ciężkiego, jaki nastąpił w XIX w., nastąpił znaczący wzrost liczby mieszkańców. Nie jest znana początkowa liczba gospodarstw, ani żyjącej ludności w Bogucicach, ale wiadomo, że w 1668 r. w Bogucicach żyło około 24 gospodarzy (wraz z rodzinami). W 1780 r. żyło w Bogucicach ok. 157 osób, natomiast w 1830 roku ok. 550 mieszkańców.

O początkach przemysłu na terenie Bogucic można mówić już w średniowieczu. Najstarszym zakładem przemysłowym w okolicy, była istniejąca od połowy XIV w. kuźnica, zakład metalurgiczny, w którym z pozyskiwanej w okolicy rudy darniowej wytapiano żelazo. Kuźnica Bogucka, o której pierwsza wzmianka o pochodzi z 1397 r., była jednym z pierwszych tego typu zakładów przemysłowych na Górnym Śląsku. Kuźnica co najmniej od końca XV w. funkcjonowała jako odrębna osada, z którą, od końca XVI stulecia powiązane były losy wsi Katowice.

Wraz z rozwojem wsi rozwijała się także jej infrastruktura drogowa. W latach trzydziestych XVIII w. przez Bogucice przechodziło kilka ważnych traktów, m.in. droga z Polski do ziemi bytomskiej, prowadząca między innymi przez Mysłowice, Bogucice i Szopienice, droga z Roździenia do Gliwic, która przechodziła przez Bogucice, Kuźnicę Bogucką i Załęże oraz droga z Będzina i Czeladzi do Mikołowa, która prowadziła przez Bogucice, Małą Dąbrówkę, Brynów i Piotrowice.

Na rozwój Bogucic wpływ miał także rozwój okolicznych osad. Od przełomu XVII i XVIII w., przy starym Olszowym Młynie, rozwijał się przysiółek Bogucic – Zawodzie. Pierwsze wzmianki na temat Zawodzia pojawiły się w początkach XVIII w. W XVII w. powstał także inny przysiółek Bogucic – Koszutka, mała osada, w której znajdował się młyn. Od 1816 do 1924 r. Bogucice i Zawodzie funkcjonowały jako jedna gmina Bogucice-Zawodzie. Ważnym momentem dla gminy było ukończenie ok. 1836 r. ubitej drogi prowadzącej z Tarnowskich Gór do Mysłowic. Szosa ta przebiegała między innymi przez Bytom, Królewską Hutę, Katowice oraz Zawodzie.

Od ok. XVI w. można mówić o stopniowym rozwoju szkolnictwa na terenie Bogucic. Wówczas funkcjonowała przy miejscowym kościele, szkoła parafialna. W 1775 r., po przeprowadzeniu reformy pruskiej w dziedzinie nauczania, w Bogucicach pojawił się nauczyciel świecki. Od tego momentu wprowadzono obowiązek nauczania dla młodzieży żeńskiej i męskiej od 6 do 13 roku życia.

Początek XIX w. przyniósł w państwie pruskim duże zmiany. Przełomowym momentem dla mieszkańców Królestwa Prus, także Bogucic, było uwłaszczenie chłopów, które zostało przeprowadzone w tym państwie w pierwszej poł. XIX w. W 1807 r. wydano edykt m.in. znoszący poddaństwo chłopów mających dziedziczne prawa do gruntów oraz wprowadzający swobodny obrót dobrami ziemskimi. Edykt z 1811 r. uwłaszczał chłopów w dobrach prywatnych, za odszkodowaniem dla pana płaconym w ziemi (dla gospodarstw powyżej 12,7 ha) lub gotówce (dla gospodarstw do 12,7 ha). W 1816 r. weszła w życie deklaracja królewska, która ograniczała edykt z 1811 r. Ograniczono wówczas możliwość uwłaszczenia do gospodarstw zapisanych w katastrze gruntowym. Koniec stosunków feudalnych na wsi w Prusach przyniosły wydarzenia związane z Wiosną Ludów. Ustawa z 1850 r. znosiła wszelkie dawne ograniczenia dotyczące uwłaszczenia. Dopuszczono do regulacji wszystkie gospodarstwa nieobjęte do tej pory reformą uwłaszczeniową.

Z początkiem XIX w. nastąpił, podobnie jak dla wielu innych miejscowości na Górnym Śląsku, rozwój osady w kierunku przemysłowym. W 1818 r. powstała na terenie Bogucic huta cynku „Franz”, natomiast w 1822 r. huta cynku „Fanny”. Stanisław Mieroszewski w 1823 r. uruchomił w Bogucicach wraz z Ignacym Ferdynandem von Beym i Izaakiem Freundem, kupcami z Tarnowskich Gór kopalnię węgla kamiennego „Ferdinand” (później znana jako Kopalnia Węgla Kamiennego „Katowice”).

Dla dziejów Bogucic, bardzo istotny był okres kiedy właścicielami majątku była rodzina Wincklerów, a następnie Tiele-Wincklerów. W 1838 r. Franz Winckler założył na terenie Bogucic kopalnię „Belle-Alliance”. W 1839 r. dobra mysłowickie stały się własnością Franza i Marii Winckler. W lutym 1839 r. Franz Winckler nabył od Karola Fryderyka Lehmanna dobra katowickie, po czym przeniósł do nich siedzibę zarządu swojego majątku. Zmiana właścicieli Katowic miała duże znaczenie także dla Bogucic, w których rozwijał się przemysł, powstawały huty cynku i kopalnie. W 1839 roku Wincklerowie przejęli w całości kopalnię „Ferdinand”. W 1839 r. została zbudowana na terenie Zawodzia huta cynku „Augusta”, a w roku 1840 huta „Kunegunda”. W 1843 r. powstała pomiędzy Bogucicami, a Małą Dąbrówką, huta cynku „Norma”. Za zasługi dla rozwoju regionu w 1840 r. Franz Winckler otrzymał tytuł szlachecki

Winckler cieszył się poszanowaniem wśród robotników pracujących w jego zakładach przemysłowych. Wraz z żoną, Marią, wybudowali m.in. szpital w Miechowicach, utworzyli Fundację Franza von Wincklera, której zadaniem było niesienie pomocy hutnikom i górnikom oraz urządzili w Mysłowicach szpital bracki. W szpitalu leczyli się robotnicy hut cynku i żelaza z Mysłowic, Katowic, Brzęczkowic oraz z Bogucic. W 1846 r. otwarto nowy szpital.

W dniu 3 października 1846 r. miało miejsce przełomowe wydarzenie dla historii Bogucic, ponieważ została otwarta stacja kolejowa w Katowicach, będąca przystankiem na linii Wrocław-Mysłowice. Parowóz przejeżdżał także przez Zawodzie. Powstała linia, która z czasem się rozrosła, przyczyniła się do znacznego przyspieszenia rozwoju przemysłowego i infrastrukturalnego regionu. W listopadzie 1861 r. uruchomiono kolej na odcinku Katowice-Bogucice.

Rozwój Bogucic do 1939 roku.

Około połowy XIX w. na terenie Bogucic istniało 6 kopalń: „Ferdinand” (od 1823 r.), „Belle Alliance” (od 1838 r.), „Paulinensglück” (od 1838 r.), „Arcona” (od 1856 r.), „Pfarrfeld” (od 1859 r.), „Schilling” (od 1859 r.). Najważniejszym i największym zakładem wydobywczym w Bogucicach była kopalnia „Ferdinand”. W 1885 r. przyłączono do niej kopalnie oraz pola górnicze: „Belle Alliance”, „Pfarrfeld”, „Kattowitz” oraz „Belle Alliance II”. Od 1889 r. zakład należał do Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa. W 1900 r. kopalnia „Ferdinand” zatrudniała już ok. 2128 pracowników, a jej wydobycie sięgnęło 701 525 ton węgla, natomiast w 1911 r. w kopalni pracowało ok. 2774 osób, a wydobycie wyniosło 975 376 ton. W 1922 r. dotychczasową nazwę kopalni zmieniono na „Ferdynand”, natomiast w 1936 r. na „Katowice”.

W drugiej połowie XIX, dzięki postępującej industrializacji dynamicznie rozwijała się cała gmina, m.in. Zawodzie. Warto przytoczyć kilka nazw zakładów przemysłowych powstałych w Zawodziu od połowy XIX w.: w 1856 r. powstała huta „Jakub”, w latach 1873-1874 powstała huta o nazwie Rhein et Co., którą w 1888 r. przekształcono w hutę „Ferrum”. W Zawodziu powstawały w tym okresie także inne zakłady przemysłowe takie jak Fabryka Pieców Kaflowych „Pieckafel”, Fabryka Chemiczna S.A. (późniejszy „Montokwas”), a także wiele innych.

Wraz ze zmianami wynikającymi z rozwoju przemysłu, w drugiej połowie XIX w. Bogucice zaczęły przybierać charakteru miejskiego. Powstawała nowa, ceglana zabudowa. Budowano domy mieszkalne, powstawały drogi. Zmieniało się także życie miejscowej ludności, której podstawowym zajęciem z upływem czasu stała się praca w przemyśle, a nie uprawa roli. W drugiej połowie XIX w. Bogucice znacznie się rozrosły. Osiedlali się tu ludzie podejmujący pracę w powstających zakładach przemysłowych. W 1855 r. wieś liczyła około 2384 osób, a w 1890 r. liczba ta sięgnęła już ok. 8000.

W 1873 r. miasto Katowice stało się stolicą powiatu katowickiego, w skład którego weszła także gmina Bogucice. Istotną datą był rok 1874, kiedy został wybudowany przez zakon oo. Bonifratrów szpital, w którym m.in. leczyła się miejscowa ludność. W 1894 r. zakończono budowę, a następnie konsekrowano obecny, neogotycki kościół pw. św. Szczepana.

W 1897 r. dynamicznie rozwijające się Katowice stały się powiatem miejskim, który obok samego miasta Katowice objął także gminy wiejskie: Bogucice-Zawodzie, Dąb, Wełnowiec oraz Załęże. W 1912 r. zbudowano na terenie Zawodzia ratusz (dziś znajduje się w tym budynku rektorat Uniwersytetu Ekonomicznego), w którym mieściły się władze odpowiedzialne za gminę Bogucice-Zawodzie.

W dziewiętnastowiecznych Bogucicach rozwijało się także szkolnictwo, funkcjonowała tu Męska Szkoła Katolicka. W 1903 r. powstała w Bogucicach, przy ul. Wróblewskiego, koedukacyjna Szkoła Miejska nr 12. Od 1913 r. szkoła ta przeznaczona została tylko dla chłopców, natomiast dla dziewcząt postawiono nową szkołę żeńską nr 13.

Wraz z rozwojem Bogucic zaczęło rozwijać się życie organizacyjne miejscowej ludności. Niemieccy mieszkańcy założyli w 1861 r. towarzystwo gimnastyczne Turn Verein, natomiast w 1878 r. powstała Ochotnicza Straż Pożarna. Poczynając od lat 90. XIX w., także ludność polska tworzyła w Bogucicach liczne organizacje kulturalne, śpiewacze i sportowe. W 1894 r. założono koło śpiewacze „Lutnia”. W 1909 r. rozpoczęło działalność kółko śpiewacze „Lira”. W 1911 r. utworzono w Bogucicach Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W 1912 r. utworzono w Towarzystwo Polek. W 1920 r. powstały Klub Sportowy „Gwiazda” w Bogucicach oraz Klub Sportowy „Siła” w Zawodziu.

W grudniu 1918 r. powstał na terenie Bogucic „Związek Wojacki”. W styczniu 1919 r. rozpoczęła swoją działalność lokalna komórka Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska (POW G.Śl.). Jej organizatorami byli m. in.: Tomasz Kotlorz, Augustyn Rzepka, Franciszek Wiechuła oraz Konrad Wróbel.

W okresie powstań i plebiscytu boguciczanie brali czynny udział we wszystkich trzech powstaniach śląskich (1919, 1920, 1921) oraz akcji plebiscytowej. W dniu 20 marca 1921 r. na całym Górnym Śląsku odbył się plebiscyt. W Bogucicach na 12389 osób uprawnionych do głosowania skorzystało z tego prawa 12014 ludzi. 6783 osób zagłosowało za Polską, a 5189 za Niemcami. Zgodnie z decyzją, która zapadła w dniu 20 października 1921 r., do Polski został przyłączony powiat katowicki wraz z Bogucicami.

W 1924 r., na podstawie ustawy Sejmu Śląskiego, do gminy Bogucice włączono także obszar dworski. W tym samym roku do miasta Katowice, będącego już wówczas stolicą województwa śląskiego, włączono otaczające je gminy wraz z Bogucicami. Wówczas Bogucice były już dużą miejscowością liczącą, wraz z Zawodziem, co najmniej 25 425 osób.

W 1925 r. w Bogucicach, w dawnej fabryce pasz, uruchomiono Fabrykę Porcelany „Giesche”, dawnej Czuday S.A. Jej dyrektorem został Richard Czuday, z którego osobą wiążą się początki produkcji porcelany na Górnym Śląsku. Fabryka Porcelany „Giesche” była jednym z największych i najbardziej znanych zakładów produkujących wyroby porcelanowe w ówczesnej Polsce.

W latach 1922-1939 nastąpiła silna industrializacja terenów Zawodzia. Powstało tam wiele zakładów przemysłowych, które całkowicie zmieniły charakter tej dzisiejszej dzielnicy Katowic.

W dwudziestoleciu międzywojennym Bogucice dalej rozwijały się w kierunku przemysłowym, choć część mieszkańców nadal pozostawała związana z rolnictwem. Następowała rozbudowa infrastruktury oraz budownictwa mieszkaniowego (m.in. dla rodzin robotniczych). W dwudziestoleciu międzywojennym dalej rozwijały się stowarzyszenia społeczne. Z powstałych w Bogucicach organizacji wypada wymienić: założony ok. 1924 r Związek Hallerczyków w Bogucicach, istniejący od 1924 r. Związek Powstańców Śląskich w Bogucicach, założone w 1933 r. Oddziały Młodzieży Powstańczej, czy Towarzystwo Czytelni Ludowych w Zawodziu powstałe ok. 1928 r. Ponadto w Bogucicach i Zawodziu powstały Domy Ludowe. W Bogucicach w okresie międzywojennym rozwijało się także harcerstwo. Do 1939 r. powstało na terenie Bogucic-Zawodzia ok. 87 stowarzyszeń społecznych.

Przed wybuchem II wojny światowej w Bogucicach-Zawodziu mieszkało co najmniej 26 000 osób.

Autor: Michał Cieślak